در نیمه مـــــاه رمضان ماه برآمد
سالار کریمان جهان از سفر آمد

افطار کنید از رطبِ ذکرِ حسن جان
چون بر علی و فاطمه زیبا پسر آمد

عید میلاد سبط اکبر رسول اعظم
امام حسن محتبی علیهماالسلام مبارک باد

 

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای امروز در دیدار کارگران در آستانه روز کار و کارگر و در فاصله ۱۹روز مانده به انتخابات چندنکته را خطاب به مردم، مسئولان انتخابات و نامزدها طرح کردند که نکات پیرامون برگزاری انتخابات را مرور می‌کنیم:

رأی، امانت مردم است
یک سفارش دیگر هم مربوط به مسئولان است؛ مسئولان دولتی که انتخابات را برعهده دارند؛ که چه در وزارت کشور، چه در شورای نگهبان، چه در تبلیغات که در صدا و سیما است و جاهای دیگر، چه در بخشها ی مختلفی که حالا ان‌شاءاﷲ در روز رأی گیری رأی خواهند گرفت؛ امانت مردم را حفظ کنند. این آراء مردم، این حضور مردم، امانت مردم است. این امانت را در نهایت احتیاط حفظ کنند و نگه دارند؛ مبادا خدای نکرده کسانی بتوانند به این امانت دست‌درازی کنند.

قانون را دقیق رعایت کنید؛ بدون استثناء
قانون را به‌طور دقیق رعایت کنند؛ در قبال هیچ‌کس نسبت به قانون {کوتاهی} رودربایستی و این حرفها نداشته باشند؛ قانون قانون است، برای همه است؛ هیچ استثنائی در مورد قانون وجود ندارد، قانون را رعایت کنند، تا ان‌شاءاللّه یک کار درست، صحیح، و مطلوب و مرضیّ حقِّ متعال ان‌شاءاللّه انجام بگیرد.

تکرار میکنم؛ رأی مردم حقّ‌النّاس است
و مکرّر من عرض کردم، باز هم تکرار میکنم، که رأی مردم حقّ‌النّاس است؛ اگر کسی تعرّض کند، تعرّض به حقّ‌النّاس کرده است که از عهده‌ی حقّ‌النّاس بر آمدن کار بسیار مشکلی است.
 

خانواده در اسلام

تدوین گر: گیتی کلائی

 چکیده :

اسلام خانواده را نظامی جامع و در مسیر کمال می بیند و آن را در یک مجموعه ی متعالی برای تأمین اهداف مقدس می انگارد. برای به فضیلت رساندن آن برنامه ریزی می کند و جایگاه حقوقی و وظایف افراد را با این ویژگی تبیین می نماید . البته در تعامل طرفینی افراد ، نمی توان تعارضات و اختلافات را نادیده گرفت . تعیین مرزهای حقوقی در روابط افراد و در جهت حفظ موقعیتها و نقشها موضوعی است که نمی تواند مورد تردید باشد و شارع مقدس نیز به دقت و ظرافت و با اهتمام فوق العاده به آن پرداخته است . زن و مرد مسلمان در سایه ازدواج پیمان وحدت بسته اند تا محیطی سرشار از تفاهم و رشد ایجاد کنند.آنها بنیان گذار یک خانواده و یک نسل انسانی هستند . لازمه ی دست یابی به اهداف مقدس خانواده ، آن است که در یک نظام صحیح موقعیت هر فرد طراحی و تعیین شود و هر یک بپذیرند که نسبت به یکدیگر حقوقی دارند و در قبال آن وظایفی را متعهد می شوند.

خانه با هر محیط دیگری تفاوت دارد و هیچ عاملی نباید امنیت و آرامش آن را آشفته سازد . زن و مرد قبل از هر وظیفه ی دیگری،مسئول ایجاد و حفظ این امنیت و آرامش هستند . برای ایفای این وظیفه ی مهم از سوی آنها اخلاق مهمترین نقش را دارد . در اینجا سخن از عواطف انسانی،عشق ، صمیمیت و وفاداری ا ست و حقوق برای حکومت کردن بر آنها ناتوان است . .هر چند حقوق برای زن و شوهر تکالیف ویژه ای معین کرده است ولی مصادیق این تکالیف نیز نوعی الزام اخلاقی به دنبال دارد.

واژه های کلیدی : خانواده ، ازدواج ، اخلاق ، حقوق ،آرامش

مقدمه  :

خانواده عام ترین نهاد اجتماعی است که سبب دوام و بقای نوع آدمی است . خانواده بهترین مکان برای ارضای عواطف و احساسات افراد است . اصولا تشکیل خانواده در طبع و سرشت آدمی به ودیعه نهاده شده و ازدواج از مراحل تکامل انسان است . از این رو در مکاتب الهی ، همواره بر قوام بخشیدن به این نهاد تاکید شده و یکی از اهداف اساسی آنها سالم سازی هرچه بیشتر خانواده است .

 1- تاریخچه خانواده:

از آن زمان که انسان در این جهان جای گرفت،همواره در قالب خانواده زندگی کرده است.بر اساس آموزه های دینی اولین انسانها از بهشت موعود به کره خاکی هبوط کردند. حضرت آدم(ع)و حضرت حوا(ع)اولین کسانی بودند که یک خانواده را با فرزندان خود تشکیل دادند.به تدریج این خانواده گسترده شد و تا کنون هر جا انسانی زندگی می کند به صورت جمعی است نه فردی.تاکنون زندگی کردن انسان به صورت انفرادی درهیچ سند و عصری گزارش نشده و تردیدی وجود ندارد که انسان از بدو پیدایش مدنی الطبع بوده است. مطابق اعلام ادیان الهی ، دو انسان اولیه یعنی آدم و حوا ، خانواده داشته اند.

در داستان زندگی آنان می خوانیم که این زوج با هم به زمین هبوط کردند و فرزندانی به نام هابیل و قابیل به وجود آوردند. داستان هابیل و قابیل را خداوند در آیاتی از قرآن بیان کرده است . ("سوره مائده “: 5، آیه 27 تا 30)

 بنابراین جفت زیستن ، خانواده داشتن و تولید مثل ، دفاع از اعضای خانواده و حقوق متقابل داشتن ، ریشه در غریزه ی انسانها دارد. همه ی ادیان الهی بدون استتثناء دارای احکام دقیقی برای تنظیم روابط در خانواده هستند. این احکام در شکل اصلی آنها و به دور از تحریف به دلیل آنکه بر اساس فطرت وضع گردیده اند، ضامن سلامت و صلح در خانواده می باشند. در تمامی شرایع آسمانی ، محبت ورزیدن ،مدارای همسران با یکدیگر ، رعایت حقوق یکدیگر ، رسیدگی به کودکان ، احترام به بزرگان و … عبادت محسوب می شود و امری مقدس است . انگیزه های دینی تاکنون قوی ترین انگیزه در تحکیم روابط خانواده بوده است . بنابراین خانواده در میان اقوام مؤمن ، استوارتر بوده و میزان طلاق در آن بسیار کمتر از اقوام غیر مقید به دین است.

انبیاء از طریق ابلاغ وحی خداوندی و قانون گذاران با تصویب قوانین کوشیده اند نظامی عادلانه رادر جامعه برقرار سازند و از تضییع حقوق افراد جلوگیری کنند. ازدیدگاه اسلام خانواده ها واحدهای سازنده ی هستی و زیرساختارهای اساسی جامعه هستند که وظیفه ی استمرار بقای نسل خلیفه ا… را به عهده دارند .

 

2- معنا شناسی خانواده :

از آنجا که نهاد خانواده ، در طول تاریخ در فرهنگ های مختلف و در شکل های گوناگون تحقق یافته ، نمی توان تعریف جامعی از خانواده ارائه داد. تاکنون تعاریف زیادی برای خانواده ارائه شده که عموماً بر اساس دو نکته بیان گردیده ، یکی ساختارهای موجود که تاریخ از آن یاد کرده است و دیگری انتظاراتی که  از کارکرد خانواده بوده و هست.

در تعریف خانواده آمده است : «خانواده متشکل از افرادی است که از طریق پیوند زناشوئی ، هم خونی با پذیرش فرزند با یکدیگر به عنوان زن ، مادر ، پدر ، شوهر ، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابل هستند. فرهنگ مشترک پدید می آورند و در واحد خاص زندگی می کنند.»[1]

و یامی توان گفت :«خانواده همچون گروهی از افراد است که روابط آنان با یکدیگر بر اساس هم خونی شکل می گیرد و نسبت به یکدیگر خویشاوند محسوب می شوند.»[2]

همچنین در تعریف دیگری از خانواده آمده است که : «خانواده گروهی از افراد است که از طریق خون ، ازدواج یا فرزند خواندگی به هم پیوند خورده اند و کارکرد اجتماعی اصلی آن تولید مثل است .»[3]

اولین مفهوم مشترکی که از مجموعه تعاریف ذکر شده و ده ها تعریف ارائه شده ی دیگر استنباط می شود، این است که خانواده پیوند عمیق و پایدار جسمی و روحی چند نفر برای زیستن در فضای واحد است. یعنی بدون تحقق این پیوند، خانواده معنایی ندارد.  قِوام این بنا به میزان پیوند اعضای آن بستگی دارد. بنابراین جهت تعالی کارآیی خانواده لازم است برتحکیم پیوند و روابط اعضای آن تأکید شود.

 

3-مفهوم نکاح :

«مصدر نَکَحَ – یَنکِحُ بر وزن ضَرَبَ یَضِربُ می باشد.»[4]

«نکاح در لغت به معنی وطی است ودر شرع هم به همین معنا است در شرع به معنای عقد هم آمده است.» [5]

« مشهور آن است که نکاح در لغت حقیقت در وطی است و در شرع حقیقت در عقد است. پس می توان گفت نکاح عقدی است که متضمن اباحه وطی می باشد و یا عقدی است که مورد آن تملیک منفعت بضع است.»[6]

زوجیت به معنی اقتران و ازدواج دو قرین مذکر و مؤنث از انسان یا حیوان است و به معنای عامتر در زبان عربی به هر دو قرینی که با همدیگر قرینه شوند زوج می گویند. خداوند در قرآن در باره زوجیت می فرماید :

وَ ِمن کُلِ شَیء خَلَقنَا زَوجَینِ لَعَلَکُم تَذَکَروُن ("سوره ذاریات “: 51 ، آیه 49) ما از هرچیزی دو زوج خلق کردیم باشد که متذکر شوید .

کلمه ی زوج و مشتقات آن 21 بار در قرآن بکار رفته و کلمه نکاح و مشتقات آن 16 بار استعمال شده است . از ظاهر بیشتر آیات قرآن چنین استنباط می شود که نکاح به معنی عقد است:

چنانکهَ می فرماید : وَانکِحُوا الَایَامَی مِنکُم ("سوره نور” : 24، آیه 32) باید مردان بی زن و زنان بی شوهر خود را بنکاح یکدیگر در آورید.

همچنینآمده است : یِا اَیُهَا اَلذِینَ اَمَنُوا اِذَا نَکَحتُم المُؤمِنَات ("سوره احزاب":33، آیه 49) ای مردمان با ایمان ، هرگاه زنان مؤمنه را به عقد خود در آورید.

اما در بعضی از آیات مقصود از نکاح وطی است نه عقد : حَتی تَنکِحَ زَوجَاً غَیرُه ("سوره بقره":2، آیه 230)

قانون مدنی تعریفی از نکاح نکرده است . ماده 1062 قانون مدنی می گوید : نکاح واقع می شود به ایجاب و قبول یا الفاظی که صریحاً دلالت بر عقد ازدواج نماید.

بنابراین می توان گفت نکاح عقدی است که به موجب آن مرد و زن به منظور تشکیل خانواده قانوناً با هم متحد می شوند و در همین اصطلاح ازدواج و زناشوئی استعمال شده است.عقدی که بوسیله آن وضعیت حقوقی مخصوصی بین زوجین (رابطه ی زوجیت ) بوجود می آید. نکاح در حقوق مدنی ایران کاملاً از حقوق امامیه اقتباس شده است.[7]

همچنین گفته شده : «نکاح یا ازدواج قراردادی است که به موجب آن زن و مرد به منظور تشکیل خانواده و شرکت در زندگی با یکدیگر متحد می شوند.»[8]

  4-اصول و قواعد حاکم بر قانونگذاری در تثبیت خانواده :

1-4-اصول ایجابی :

1-1-4-اصل عدالت:

خداوند در مسیر ربوبیت و هدایت خود خلافت را در زمین به انسان عطا نمود و این شایستگی و لیاقت به او داده شد: اِذ قَالَ رَبُکَ لِلمَلاَئِکَهِ اِنِی جَاعِلٌ فِی الَارضِ خَلِیفَه("سوره بقره":2،آیه30). آنگاه که پروردگار به ملائکه فرمود من در زمین خلیفه قرار دادم. هر چند او با اعمال خود از این رسالت الهی فاصله گیرد: هُوَاَلذِی جَعَلَکُم خَلَائِفَ فِی الَارضِ فَمَن کَفَرَ فَعَلَیِهِ کُفرُه ("سوره فاطر":35،آیه 39) اوست خدائیکه شما را در زمین جانشین قرار داده است هر کس کفر ورزد زیان کار بر خود اوست. انزال کتب و ارسال رسل برای احیای همین مقام است.

چنانکه می فرماید : فَسَجَدَالمَلَائِکَةُ کُلُهُم اَجمَعِین("سوره حجر":15،آیه 31) فرشتگان مکلف به تعظیم شدند.

نظام هستی بر اساس عدالت و میزان قرار داده شده و بشر را پیوسته به تعدیل و برقراری میزان در زندگی فرا خوانده است: قُل اَمَرَ رَبِی بِالقِسط ("سوره اعراف":7،آیه 29) بگو پروردگار امر به قسط کرده است و در جای دیگر می فرماید: وَ اَلسَمَاءِ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ المِیزَان ("سوره الرحمن":55،آیه 7) آسمان را رفیع گردانید و میزان را در عالم وضع فرمود.

اشاره به اینکه فعل او، ابداع و آفرینش چه در مرحله امر و چه در مرحله خلق همه بر پایه میزان و عدالت است . تا بندگان به پیروی در برقراری عدل سعی خود را به کار گیرند و از هر گونه افراط و تفریط و انحراف به سوی غیرحق بپرهیزند: اَلَا تَطغَوا فِی المِیزَان ("سوره الرحمن":55، آیه 8)ای بندگان هرگز در میزان عدل نافرمانی نکنید

« اسلام طبق اصلی که خود تعلیم داده هرگز از محور عدالت و حقوق فطری و طبیعی خارج نمی شود.»[9] و می فرماید : یَا ایُهَااَلذِینَ اَمَنُوَا کُونُوا قَوَامِینَ بِالقِسط("سوره نساء":4،آیه  135) ای اهل ایمان نگه دار عدالت باشید و همچنین آمده است : اَلرِجَالُ قََوَّامُونَ عَلَی الَنِساء (سوره نساء:4،آیه 34)مردان را بر زنان حق نگهبانی و تسلط است. دلیل این حکمیت رجحان ذاتی جنس مرد در عرصه خلقت نیست چرا که : اِنَ اَکرَمَکُم عِندَا… اَتقکُم ("سوره حجرات":49،آیه13) با افتخارترین شما نزد خدا با تقواترین مردمند. بلکه تقسیم وظایف بر میزان توانمندیها و روحیات است. هر شخص مسئولیتی مطابق با ساختمان ویژه ی تکوینی خویش برعهده دارد.

در تفاوت بین زن و مرد گفته شده : «اگر بین زن و مرد تفاوتی از نظر عقلی باشد، در مورد عقل ابزاری است یعنی عقلی که انسان با او بتواند علوم حوزوی و دانشگاهی را فراهم بکند تا چرخ دنیا بچرخد. لذا نمی گویند متخصص و اعلم به خدا نزدیک تر است ولی می گویند اتقی به خدا نزدیک تر است.»[10]

پس منطق قرآن کریم درباره کار خدا این است که خدای سبحان به احدی ستم نکرده و نمی کند : وَلَایظلِم رَبُکَ اَحَدَاً ("سوره کهف":18،آیه 49) خدا به هیچ کس ستم نخواهد کرد : وَ مَا رَبُکَ بِظَلاَمٍ لِلعَبِید ("سوره فصلت":41،آیه 46) خدا بر بندگان هیچ ستمی نخواهد کرد.« نه تنها ستم نمی کند بلکه اولاً قاتم بالقسط است : شَهِدَا… اَنَهُ لَا اِلَه اِلَا هُو وَ المَلَائِکَهِ وَ اُولُوالعِلم قَائِمَاً بِالقِسط ("سوره آل عمران":3،آیه 18) ثانیاً چون قائم بالقسط است مردم را به قسط و عدل دعوت می کند قل امر ربی بالقسط-("سوره اعراف":7،آیه 29) و ثالثاً معیار قسط و عدل را هم به مردم ارائه می دهد : لَقَد اَرسَلنَا رُسُلَنَا بِالبَیِنَاتِ وَ اَنزَلنَا مَعَهُمُ اَلکِتابِ وَ اَلمِیزَان لِیَقُومَ النَاسِ بِالقِسط. ("سوره حدید":57، آیه 25)»[11]همانا ما پیغمبران خود را با ادله و معجزات فرستادیم و بر ایشان کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت گرایند

2-1-4- اصل معروف:

در موازین حقوقی مربوط به خانواده به حفظ و رعایت اصل معروف توصیه شده است گاه به صورت اجمالی: وَ لَهُنَ مِثلُ اَلذِی عَلَیهِنَ بِالمَعرُوف ("سوره بقره":2،آیه 288) زنان را نیز حقوقی است بر شوهران. چنانچه شوهران را بر آنها حقوق مشروع است.

و گاهی بصورت تفصیلی : وَ عَاشِرُوهُنَ بِالَمَعرُوف ("سوره نساء":4،آیه 19) با زنان به شایستگی و معاشرت نیکو رفتار کنید.

در تبیین معنای معروف گفته شده «چیزی را که عقل به رسمیت می­شناسد و پیش وحی و صاحب شریعت به رسمیت شناخته شده معروف است و چیزی را که عقل و دین به رسمیت نمی شناسد منکر و ناشناخته است»[12] .

یا اینکه « معروف عملی است که رنگ خدائی دارد و گذشتی که در معنای آن نهفته است حکایت از نوعی از خودگذشتگی و به خدا پیوستگی دارد.»[13] و دیگر اینکه « معروف در اجتماعی که خواهان تساوی حقوق و تکالیف زن و مرد می باشد آن است که در سایه تبیین وظایف هر یک علاوه بر پاسخ به نیازهای فطری ایشان بهترین زمینه اجرا و احقاق حقوق آنها را فراهم شود.»[14]

پس می توان گفت : اِن اَحسَنتُم اَحسَنتُم لِاَنفُسِکُم وَ اِن اَسَأتُم فَلَهَا ("سوره اسراء":17،آیه 7) نه سود اطاعت و نه زیان معصیت به خدا می رسد بشر آنچه انجام می دهد مال خود اوست.

 

3-1-4- اصل صلح و آشتی:

 قرآن می فرماید : وَالصُلحُ خَیر ("سوره نساء":4،آیه  128) صلح از نزاع و کشمکش بهتر است. آمیختن مسائل حقوقی با موازین اخلاقی از شاهکارهای روانشناسی تربیتی اسلام است.

«دین مقدس اسلام این امتیاز بزرگ را دارا بوده و هست که حقوق و اخلاق را توأماً مورد عنایت قرار داده است. در اسلام همچنانکه گذشت و صمیمیت و نیکی بعنوان اموری اخلاقی مقدس شمرده می­شوند، آشنائی با حقوق و دفاع از حقوق نیز مقدس و انسانی محسوب می شود.»[15]

قرآن پیوسته زوجین را به تمایل و گرایش به محاسن اخلاقی و در عین حال انجام وظایف حقوقی دعوت نموده و آنان را از هر گونه اعمال و خواسته های یک جانبه نفسانی و ظلم نسبت به یکدیگر در خانواده بر حذر می دارد: وَأُحضِرَتِ الَانفُسُ الشُح ("سوره نساء":4،آیه  128).نفوس را بخل و حرص فرا گرفته است.

وَلَا تَنسَوُا اَلفَضل بَینَکُم ("سوره بقره":2،آیه  237) گذشت را در بین خود فراموش نکنید.

4-1-4- اصل احترام متقابل:

 خانواده با یک عقد دو طرفه حاصل می شود و آثار و لوازم آن برای زن و شوهر جاری می گردد. پیوند ازدواج در اسلام با سایر عقود و قراردادهای طرفینی بسیار متفاوت است و تعبیری را که قرآن از نکاح می آورد بسیار در خور توجه و تأمل است . قرآن پیوند ازدواج را میثاق غلیظ  می نامد: وَ اَخَذنَ مِنکُم مِیثَاقَاً غَلِیظَا…("سوره نساء” : 4، آیه 21) و از شما پیمانی محکم گرفتیم

«مسئله مهم دیگری که در فرهنگ اسلامی مطرح است رعایت حرمتها و حفظ کرامت انسانی طرفین از سوی یکدیگر است . لذا اسلام به هیچ وجه اجازه نمی دهد حرمت های اخلاقی در خانواده شکسته شود و عرض و آبروی دیگری در معرض مخاطره قرار گیرد.»[16]

لذا گفته شده : «خانواده در اسلام سالار ندارد. مرد سالاری، زن سالاری و یا کودک سالاری همه انحراف از مسیر طبیعی و فطری خانواده است. بلکه هر یک از اعضای خانواده، حقوق و وظایفی دارد باید حقوق وی ایفا شود و به وظایف خود متعهد و پای بند باشد.»[17]

5-1-4- اصل تقدم مصلحت جمعی برانگیزه های فردی:

 در نظر گرفتن تزاحم مصالح بعنوان یک واقعیت، انکارناپذیر است. انسان اگر خودش باشد یک سری مصالح خاصی دارد اما وقتی با دیگری ارتباط پیدا می کند برخورد مصالح پیش می آید و فرض بر این است که انسان در زمان واحد نمی تواند هر دوی آنها را جمع کند. یعنی هر چند هر دو مصلحت دارد، ولی شرایط خارجی به گونه ای است که امکان جمع هر دو وجود ندارد. پس از تزاحم مصالح و وجود محدودیتها اصل انتخاب متولد می شود و باید دید کدام یک از مصالح اهم است و کدام مهم. در این صورت عقل و منطق به ما حکم می کند که اهم را بر مهم مقدم کنیم.

در ضمن قرآن می فرماید: وَاُحضِرَتِ الَانُفسُ الشُح ("سوره نساء":4،آیه  128) نفوس رابخل و حرص فرا گرفته است. «زن و مرد باید بدانند ریشه بسیاری از اختلافات در خانواده بخل ورزیدن و تنها به خود اندیشیدن است و این با مصالح خانواده سازگار ندارد زیرا لازمه زندگی مشترک منافع مشترک و دفع مضار مشترک از خانه و خانواده است.»[18]

2-4-قواعد سلبی :

1-2-4- قاعده عدم ضرر :

قرآن می فرماید: فَاِمسَاکٌ بِمَعرُوف اَو تَسرِیحٌ بِاِحسَان ("سوره بقره":2،آیه  229).

یا رجوع و نگهداری زن بخوشی و سازگاری یا رها کردن به نیکی و خیراندیشی .

همچنین می فرماید: فَاَمسِکُوهُنَ بِمَعرُوف اَو سَرِ حُوهُنَ بِمَعرُوف ("سوره بقره":4،آیه 231) یا آنها را بخوشی و سازگاری نگاه دارید یا به نیکی رها کنید.

«از آیات یک اصل کلی استفاده می شود و آن اینکه هر مردی در زندگی خانوادگی یکی از دو راه را باید انتخاب کند یا تمام حقوق و وظایف را به خوبی و شایستگی انجام دهد(امساک به معروف = نگهداری به شایستگی) و یا علقه زوجیت را قطع و زن را رها نماید (تسریح به احسان= رها کردن به نیکی) شق سوم یعنی اینکه زن را طلاق ندهد و به خوبی و شایستگی هم از او نگهداری نکند از نظر اسلام وجود ندارد جمله­ی: وَلَاتَمسِکُوهُنَ ضِرارَاً لِتَعتَدُوا ("سوره بقره":2،آیه 231) همان شق سوم را نفی می کند و بعید نیست که جمله فوق مفهوم اعمی داشته باشد هم شامل مواردی بشود که زوج عمداً و تقصیراً زندگی را بر زن سخت و زیان آور می کند و هم شامل مواردی بشود که هر چند زوج تقصیر عمدی ندارد ولی به هر حال نگهداری جز زیان و ضرر برای زن چیزی نیست.»[19]

2-2-4-قاعده عدم حرج:

دین اسلام دین سهل و آسان است و خدای سبحان در تشریح احکام بر انسانها سخت گیری نکرده است قرآن کریم می فرماید: یُرِیدُا… بِکُمُ الیُسر… ("سوره بقره":2،آیه 185 ) خداوند برای شما آسانی را اراده کرده است.

«به همین دلیل هر گاه انجام تکالیف شرعی به دلایلی از جمله شرایط خاص مکلف یا شرایط زمانی و مکانی موقع انجام تکلیف، توام با سختی و مشقت شود تکالیف موردنظر از دوش مکلف تا رفع حالت مشقت برداشته می شود. این یک قاعده فقهی است و از آن به قاعده عسر و حرج یا قاعده نفی حرج تعبیر شده است.»[20]

 «مشقت و حرج اقسامی دارد که در منابع مربوط مورد بحث قرار گرفته اند… تقسیم حرج به جسمی و روحی یکی از تقسیم هاست.» [21]

بدیهی است که اسلام راضی به حرج جسمی و روحی نیست بنابراین طلاق را به هنگام ضرورت بعنوان آخرین علاج تجویز کرده است.

قرآن کریم به یک عده اسباب ضروری طلاق طی سوره های مختلف بمناسبتهایی اشاره می کند و لی آنها را در حوادث معینی محدود نمی سازد. زیرا اسباب طلاق نسبت به افراد برحسب افکار و خصوصیات روحی آنان متفاوت می باشد و از اینرو یک قانون کلی همه جانبه ای برای مسلمانها ارائه می دهد که برای هر کس با جمیع حالات و افکار و در تمام زمانها و مکانها قابل تطبیق باشد.« قرآن مجید قانون طلاق را در صورت شقاق و ناسازگاری شدید بین زن و شوهر تشریع می کند. در صورت دوام شقاق که با آن زندگی زناشوئی به مراحل بسیار حساس و منفجرکننده ای رسیده باشد که امکان ادامه آن بسیار سخت و مشکل می نماید.»[22]

بطور کلی می توان گفت هر زمان که برای زوجین در روابط خانوادگی مصادیق عسر و حرج ایجاد شود و نتوان با راه کارهای شرعی و قانونی آن را برطرف کرد، شارع راضی به حرج نخواهد بود. از مصادیق عسر و حرج کراهت شدید زوجین از یکدیگر، بیماری خاص، عقیم یا نازا بودن، سوء معاشرت و اخلاق ناپسند داشتن ، پیشه و حرفه ای که مناسب شأن طرف مقابل نیست،را می توان نام برد .

5- فلسفه ازدواج در اسلام:

1-5- پاسخ به ندای فطرت:

 علت اساسی تشریع ازدواج پاسخ به ندای فطرت و نیاز طبیعی انسان است. اصل پیوستگی بین زن و مرد یک امر فطری است و امری برای ازدواج از سوی شارع صادر نشده است بلکه طبیعت و سرشت انسانها بر این مبنا می باشد که در جستجوی حقیقت خود است.

سُبحَانَ الَذِی خَلَقَ الَازوَاج کُلُها مِمَا تُنبِتُ الَارض وَ مِن اَنفُسِهِم  وَ مِمَا لَایَعلَمُون(” سوره یس":36،آیه 36) منزه است پروردگاری که همه موجودات را جفت آفریدچه از نباتات چه از نفوس بشر و دیگر مخلوقات که شما از آن آگاه نیستید .

ازدواج به معنی جمع شدن نر و ماده اختصاص به افراد بشر ندارد بلکه در مجموعه هستی این قانون حاکم است و انسان ها جزئی از این مجموعه هستند : وَ مِن کُلِ شَیءٍ خَلَقنَا زَوجَیِنِ لَعَلَکُم تَذَکَرُون ("سوره ذاریات":51،آیه 49). و از هر چیزی جفت آفریدیم شاید متذکر شوید.

َوا…جَعَلَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوَاجَاً وَ جَعَلَ لَکُم مِن اَزوَاجِکُم بَنِینَ وَ حَفِدَه ("سوره نحل":16،آیه72) و خداوند از جنس خودتان برای شما جفت آفرید و از آن جفتها پسران و دختران و دامادان برای شما خلق کرد .

2-5-تأمین آرامش روح و روان:

از جمله علل ازدواج در اسلام تأمین آرامش و سکون است: هُوَالَذِی خَلَقَکُم مِن نَفسٍ وَاحِدَه َو جَعَلَ مِنهَا زَوجِهَا لِیُسِکنَ اِلَیهَا وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَهً وَ رَحمَهً ("سوره اعراف":7،آیه 189) او کسی است که شما را از یک نفس آفرید و برای شما همسرانی آفرید تا در کنار آنها آرامش بیابید و بین شما موده و رحمت قرار داد .

نهایت هدف از تشکیل خانواده آرامش و آسایش است و این سکونت و آرامش  طرفینی است. مانند مودت و دوستی که بصورت طرفینی مطرح شده است.

َچنانکه قرآن می فرماید : و مِن آیَاتِهِ اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُُسِکُم اَزوَاجَاً لِتُسکِنُوا ِالَیهَا ("سوره روم":30،آیه 21)و از نشانه های خداوند اینکه از جنس خودتان برای شما زوجهایی آفرید تا با آنها آرامش پیدا کنید .

3-5-حفظ نفس :

 میل جنسی در تشکیل خانواده عاملی مؤثر است . اما در پایداری آن نقش انگیزه ای نخواهد داشت و اگر عوامل دیگر به کمک آن نیاید به تنهایی کافی نخواهد بود.

از دید اسلام غریزه جنسی امری منفور و مانع تکامل بشریت نیست بلکه زمینه را برای زندگی مناسب انسانی و وصول به مرحله مودت و محبت خالص فراهم می آورد ("سوره روم” : 30، آیه 21) عامل سکون است که در سایه آن رشد ، ارتقاء تکمیل و تکامل مطرح است ("سوره نحل” : 16، آیه 80)

قرآن شریف در آیات متعدد با عبارات گوناگون مسئله تمایل جنسی و علاقه به همسر گزینی و ازدواج را به اراده تکوینی خداوند نسبت داده و بدینوسیله با همه خرافاتی که در مذاهب مسخ شده و آداب و رسوم پوچ و جاهلانه اقوام بشری بوده به مبارزه برخاسته است . ارضاء غریزه ی جنسی را بر اساس اندازه و مصلحت ، مقدس و پسندیده دانسته است . گاهی مسئله ازدواج را مقدمه تولید نسل و مایه ی بقاء نوع تلقی نموده و به اراده و مشیت خالق جهان نسبت داده است.

َوا… جَعَلَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوَاجَاً وَ جَعَلَ لَکُم مِن اَزوَاجِکُم بَنِینَ وَ حَفِدَه ("سوره نحل": 16، آیه 72) و خدا از جنس خودتان برای شما جفت آفرید و از آن جفتها پسران و دختران و دامادان برای شما خلق کرد.

وگاهی میل جنسی و پیوند زناشوئی را از نشانه های پرودگار معرفی نموده و با جمله مِن آیَاتِهِ از آن یاد کرده است.

َو مِن آیَاتِهِ اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوَاجَاً لِتُسکِنُوا اِلَیهَا وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَهً وَ رَحمَهً ("سوره روم” : 30، آیه 21) یکی از آیات الهی آن  است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید که درکنار او آرامش یافته و میان شما مهربانی و رأفت قرار داد.

با استفاده از این غریزه است که خانواده پدید می آید و عامل اصلی و هسته ی اولیه ی حیات و سعادت اجتماع شکل می گیرد پس می توان گفت میل جنسی عامل تقویت کننده روابط زوجین است . از این جهت نقش بسیار مهمی در خانواده دارد و همسران می توانند از آن برای یک زندگی پایدار کمک بگیرند.

4-5-حفظ نسل بشر:

حفظ نوع بشر در قالب توالد و تناسل سالم و مشروع است. قرآن کریم در آیه ای از ازدواج به عنوان کشت و برداشت یاد کرده است: نِسَاءُ کُم حَرثٌ لَکُم فَأتُوا حَرثَکُم اَنَی شِئتُم ("سوره بقره":2،آیه223) زنان شما کشتزار شما هستند پس برای کشت به آنها نزدیک شوید            تعبیر حرث نشان می دهد که یکی از مقاصد زوجیت تولید نسل و تکثیر است و از اینجا به ژرف نگری اسلام پی می بریم که انسان را با همه ی میل ها و نیازمندیها پذیرفته است و تنها بخشی از نیازهای او را منظور نکرده است. احادیثی نیز به همین مضمون وارد شده است: رسول خدا (ص) فرمودند: «ازدواج کنید تا زیاد شوید من به واسطه شما بر امتهای دیگر مباهات می کنم. »[23]

5-5-حفظ دین:

ازدواج نوعی تأثیر در مصونیت از انحرافات و لغزشها دارد و در نتیجه موجب فراهم شدن جایگاه متفاوت با قبل برای شخص می شود و نوعی فضیلت، برتری و دوری گزیدن از تخلفات را بدنبال خود دارد .

رسول خدا (ص) فرمودند: «مَن تَزَوَجَ اَحرَزَ نِصفَ دِینِه»[24]هر آنکه ازدواج کند نیمی از دینش را حفظ کرده است.

.به این معنا که انسان می تواند به این وسیله تمام ابعاد وجودی اعم از مادی و معنوی و حیوانی خود را در مسیر اعتدال قرار دهد و در مسیر تکامل هر چه سریعتر پیش رود.

خانواده ای که قرآن طراحی می کند مکتب و معبدی است که اعضای آن مدارج بندگی را طی می کنند و به حیات طیبه راه می یابند. افراد خانواده علاوه بر تأمین حقوق دنیوی خود نظیر امنیت ، آرامش ، تغذیه ، بهداشت مناسب و…… حقوق معنوی خود را نیز جستجو می کنند. زن و مرد موظف به ایجاد زمینه ی لازم و رفع موانع برای دست یابی هر یک به این حقوق می باشند.

«کانون خانواده ….. اولین گام خروج از خود پرستی است. آدمی غیر از خود دیگری را نیز دوست می دارد. هرچه برای خود می خواهد برای او نیز می خواهد. به سرنوشت او مانند سرنوشت خود علاقه مند می گردد. تشکیل خانواده خود یک مکتب و مدرسه ای است که انسان بدون آن تکمیل نمی شود.»[25]

«قطع نظر از ملکات اخلاقی ، از لحاظ عملی مانع وقوع در معصیت است. هرچیزی که مانع معصیت بشود مقدس است.»[26]

6- اهمیت جایگاه ازدواج در اسلام :

1-6-ازدواج پیمانی مقدس:

اسلام برای ازدواج جایگاهی قدسی قائل است و این پیمان را دارای یک ارزش و منزلت الهی و

خدائی می داند.

َو اَخَذنَ مِنکُم مِیثَاقَاً غَلیِظَا ("سوره نساء":4،آیه 21) زنان از شما پیمانی استوار گرفته اند.

میثاق پیمانی است که با سوگند وعهد تأکید شده است.

  «میثاقی که قرآن دررابطه­ی بین بنده و خدا بکار می برد ، در عقد ازدواج به عنوان یک عهد

موکد است .   با وجودی که این قرارداد بین زن و شوهر واقع می شود ، اما یک  قرارداد  مالی

نیست . زیرا  صرفاً معامله ای در میان  نیست که با پشیمانی از بیع ، با برگرداندن کالا از طرف

فروشنده و خریدار به یکدیگر و یا جبران خسارت مادی، بتوان آن را جبران کرد و تبادل مال به مال نیست. عقد ازدواج دو پیوند جسم و دو روح است و در حقیقت مبادله ی دو روح است.»[27]

2-6-محبوبیت ازدواج نزد خداوند:

ازدواج در اسلام عملی مطلوب درگاه الهی و مستحب موکد شمرده می شود . خداوند می فرماید : واَنکِحُواالَایامَی..("سوره.نور":24،آیه32 ) فرزندان خود را به ازدواج یکدیگر در آورید .

هر عملی که مورد درخواست اولیای دین واقع شود نشان از فضیلت و رجحان آن عمل دارد و از مطلوبیت ذاتی آن حکایت می کند.

رسول خدا (ص) فرمودند:« در اسلام بنائی محبوبتر از ازدواج نزد خداوند عزوجل برپا نشده است.»[28]

همچنین فرمودند :«هیچ چیز نزد خدا محبوبتر از خانه ای که با ازدواج آباد شود، نیست.»[29]

3-6 -ازدواج مایه خیر و برکت:

 ازدواج در مکتب اسلام مایه فزونی رزق و روزی و سبب زیادی ثروت معرفی شده است وَاَنکِحُواالَایَامَی…اِن یَکُِوُنُوا فُقَرَاء یُغنِهُمُ ا…مِن فَضلِه ("سوره نور:24″،آیه32) اگر مرد و زنی فقیرند خدا به لطف خود آنان را بی نیاز خواهد فرمود . برطبق آیه مبارکه فقر و بی چیزی مانعی در جهت تشکیل خانواده نمی باشد زیرا خداوند در پرتو ازدواج برکت و بی نیازی عطا می کند.

«معمولاً فردی که خانواده تشکیل می دهد به زندگی و فعالیت های اقتصادی علاقه بیشتری نشان می دهد، بیشتر کار می کند و در پی در آمد بیشتری است تا بتواند رفاه خانواده خود رابه

نحو احسن تأمین کند و این در توسعه معیشتی -اقتصادی خانواده و کشور موثر خواهد بود.»[30]  ازدواجی که همراه با ایمان و تقوی باشد ،  خداوند به آن برکت خیر و روزی پرثمر می دهد: وَ مَن یَتَقِ ا…یَجعَل لَهُ مَخرَجَا وَ یَرزُ قهُ مِن حَیثُ لَایَحتَسِب ("سوره طلاق":65، آیه 2و3) هر کس خدا ترس شود خدا راه بیرون رفتن از بلا وسختیها را بر او می گشاید و از آن جائیکه گمان نبرد به او روزی عطا می کند .

همان اندازه که پیمان زناشوئی و تشکیل خانواده در قوانین اسلام مورد تأکید قرار گرفته و به وسایل گوناگون مسلمانان را به آن تشویق نموده است ، به همان  اندازه انحلال آنرا امری ناپسند و مغبوض دانسته و جز در موارد ضروری آنرا نیکو نمی داند.

قرآن می فرماید : وَ اِن خِفتُم شِقَاقٌ بَینَهُما… ("سوره نساء":4،آیه 35) اگر از  شکاف بین زوجین ترسیدید

وَ اِن اِمرِأَه خَافَت مِن بَعلِهَا نُشُوزَاًَ اَو اِعرَاضَاً فَلَاجُنَاحَ عَلَیِهمَا اَن یَصلِحَا ("سوره نساء":4،آیه 128) اگر زنی بترسد از شوهرش که ناشز شود از او دوری کند اشکالی نیست برای آن دو که صلح کنند.

 

نتیجه :

خانواده به عنوان کوچکترین نهاد اجتماعی پایه و اساس زندگی بشری است . شکی نیست که بقاء نوع انسان و رشد و کمال او در اجتماعی امکان دارد که پایه ی روابط آن مستحکم باشد و این پایه ها و روابط وقتی مستحکم خواهند بود که متکی به روابط مستحکم خانوادگی باشد.

محبت بین همسران از مهمترین عوامل استحکام بخش خانواده است که جلوه آن در از خود گذشتگی و ایثارها  نمایان می شود . اسلام به نقش محبت در گرمی کانون خانواده توجه کامل داشته و آن را به مسلمانان گوشزد کرده است. با تشکیل خانواده نیاز جنسی افراد در قالب مشروع و مقبول آن تأمین می شود . انسانها به روابط جنسی خود از راه ازدواج نظم و قاعده بخشیده از هرج و مرج جنسی  جلوگیری می شود. ازدواج نیازهای عاطفی افراد را تامین می کند . زن و مردی که تشکیل خانواده می دهند به یکدیگر محبت می کنند و یکدیگر را محرم اسرار و پناهگاه عاطفی خود می دانند .

تولید نسل و تربیت فرزند از دیگر اهداف ازدواج است. انسانها به تداوم نسل خود علاقه مند هستند و از داشتن فرزند لذت می برند پس اغلب انتظار می رود که ازدواج به بچه دار شدن بیانجامد .

زن و مردی که ازدواج می کنند با برقراری یک همکاری طولانی و همه جانبه زمینه ی تأمین معیشت خانواده ی خود را فراهم می سازند.

اینها گوشه ای از مهم ترین آثار و کارکردهای ازدواج و تشکیل خانواده است که بیشترین تآثیر را در سوق دادن به سوی این پیوند دارد .

هر یک از زوجین باید به وظایف خود در قبال دیگری آگاه باشد و به آن عمل نماید تا بنیان خانواده محکم و استوار بماند و اگر هر کدام از آنها بعضی از این وظایف را انجام ندهند ، صلح و صفا از خانواده رخت بر می بندد و نفرت و گریز جای سازش و حسن معاشرت را می گیرد .

برای آنکه هر یک از زوجین مقید شوند که حقوق یکدیگر را رعایت کنند باید در قلب آنها نیت سازش با قصد زندگی کردن باشد. بنابراین همواره در مقام دلجوئی از یکدیگر خواهند بود و هیچ گاه طرف مقابل را آزرده نخواهند کرد.

 

منابع :

قرآن کریم

• اسلام و جامعه شناسی خانواده- حین بستان و نجفی – ویراست دوم- پژوهشگاه حوزه و دانشگاه – قم 1387
• جامعه شناسی کجروی – علی حسینی و محمد داوری – پژوهشگاه حوزه و دانشگاه – قم1380
• حقوق خانواده – اسدالله امامی و حسین صفائی - چاپ دوم – دانشگاه تهران – تهران 1371
• حقوق مدنی – حسین صفائی – چاپ دوم – انتشارات میهن – تهران 1348
• حقوق مدنی – سید حسن امامی – چاپ سوم – انتشارات کتابفروشی اسلامیه – تهران 1366
• رویکردی نوین در روابط خانواده –عزت السادات میر خانی – چاپ اول – ناشر سفیر صبح – تهران 1379
• زن – مهدی مهریزی –چاپ اول – نشر خرم – قم 1377
• زن در آیینه جلال و جمال – عبدالله جوادی آملی – چاپ چهارم – نشر اسراء-قم 1378
• شرائع الاسلام – محقق حلی – ابوالقاسم ابن احمد یزدی – چاپ هفتم - موسسه انتشارات و چاپ تهران-1374
• طلاق یا فاجعه انحلال خانواده – حسین حقانی زنجانی- چاپ چهارم - دفتر نشر فرهنگ اسلامی – بی جا1379
• فرهنگ فقه اسلامی – محسن جابری عربلو – چاپ اول – چاپخانه سپهر – تهران 1362
• فلسفه حقوق خانواده – محمود حکمت نیا و همکاران – چاپ اول – روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان - تهران 1386
• موازنه حقوق و اخلاق – مریم احمدیه – چاپ اول - روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان – تهران 1382
• نظام حقوق زن در اسلام – مرتضی مطهری – چاپ سی و یکم - انتشارات صدرا – تهران 1380
• وسائل الشیعه – محمد بن الحسن حر عاملی – تحقیق شیخ الرازی – داراحیاء التراث العربی – بی تا
• یادداشت های استاد مطهری - مرتضی مطهری – انتشارات صدرا – تهران 1380

 

[1]“جامعه شناسی مفاهیم کلیدی” ، ص 148

[2]“همان مدرک “

[3]“جامعه شناسی خانواده “،ص135

[4]“فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی ” ، ص 174

[5]“شرایع الاسلام"،ج2،ص491

[6]“فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی” ، ص 175

[7]امامی ، حسن ، “حقوق مدنی ” ،ج4 ،ص286

[8]صفایی،حسین،"حقوق مدنی” ،ج1،ص 102

[9]“نظام حقوق زن در اسلام” ، ص 124

[10]” زن در آیینه جلال و جمال"، ص 255

[11]” همان مدرک"، ص 388

[12]“همان مدرک"،ص 395

[13]“موازنه حقوق و اخلاق"،ص 76

[14]” همان مدرک"،ص 33

[15]” نظام حقوق زن در اسلام"، ص 125

[16]“همان مدرک"، ص 50

[17]“زن"، ص 49

[18]” رویکردی نوین در خانواده “، ص 41

[19]” نظام حقوق زن در اسلام"، صص 277-276

[20]” فلسفه حقوق خانواده"، ج 2، ص 170

[21]“همان مدرک"- ص 176

[22]“طلاق یا فاجعه انحلال خانواده” ،صص 25-24

[23]“وسائل الشیعه"، ج 14،ص 3

[24]“همان مدرک” ، ص 5

[25]“یادداشتهایاستاد مطهری ” ، ج5-ص72

[26]“همان مدرک “

[27]“موازنه حقوق و اخلاق در خانواده” ،ص64

[28]“وسائل الشیعه” ،ج14، ص3

[29]“همان مدرک “، ج 14 ،ص5

[30]صفائی، حسین ،"حقوق خانواده” ، ص9

 

ثواب زیاد است ولی … 

آیت الله مجتهدی تهرانی (رحمه الله علیها) از زبان استادشان آیت الله شیخ علی اکبر برهان نقل می کنند که آن مرحوم می فرمودند : ثواب زیاد است ولی ثواب دان ما سوراخ است یعنی فلان عمل را خوب به جای می آوریم و در عوض به ما ثواب هم می دهند ولی عمل حرام دیگری را انجام می دهیم مثلا غیبت می کنیم و ثواب ها هم می ریزد و از بین می رود.

                                                                     آداب الطلاب ص 493

امیرالمومنین علیه السلام: أبغَضُ العِبادِ إلَى اللّهِ سبحانه العالِمُ المُتَجَبِّر

منفورترين بندگان نزد خداوند سبحان، دانشمند مغرور و متكبّر است.

ميزان الحكمه ج1 ص572

بعد از چند شبانه‌روز بی‌خوابی، بالاخره فرصتی دست داد و حاج مهدی در یکی از سنگرهای فتح شده عراقی خوابید. پنج روز از عملیات در جزیره مجنون …

امیرالمومنین علیه السلام: مَنِ اتَّجَرَ بغَيرِ فِقهٍ فَقَدِ ارتَطَمَ في الرِّبا

آنکه بدون آشنایی با احکام به تجارت پردازد در ورطه ربا گرفتار شود!

حکمت ۴۴۷ نهج البلاغه

امیرالمومنین امام علی علیه‌السلام:

کُلُّ یَومٍ لا یُعصَی اللهُ فیهِ فَهُوَ یَومُ عیدٍ؛

هر روزی که در آن گناه نشود همان روز، روز عید است.

 نهج البلاغه، حکمت ۴۲۸

             سرآغاز هر نام، نام خداست

                                      که بی نام او نامه یکسر خطاست

سال نو و بهار پرطراوت را که نشانه قدرت لایزال الهی و تجدید حیات طبیعت می باشد را به تمامی عزیزان تبریک و تهنیت عرض کرده و سالی سرشار از برکت و معنویت را از درگاه خداوند بزرگ و سبحان برای شما عزیزان مسئلت می کنیم.

 

دلم شكسته شد از دستِ اين و آن بي تو
چگونه پَر بكشم تا به آسمان بي تو؟
 
چقدر وعده ي فردا چقدر جمعه ي بعد؟
ببين كه بر لبم آقا رسيده جان بي تو

براي چشم به راهت تمام ثانيه ها
چه كُند ميگذرد صاحب الزمان بي تو

قسم به جان عزيزت، عزيز خسته شدم
از اين همه سفر ِ تا به جمكران بي تو

 

امام علی (علیه السلام) :

آبروی تو چون یخی جامد است که “درخواست” آن را قطره قطره آب می کند، پس بنگر آن را نزد چه کسی فرو می ریزی.
نهج البلاغه حکمت ۳۴۶